Pierwsze wzmianki
Ręczaje należą do najstarszych miejscowości naszego regionu. Pierwsza o nich wzmianka pochodzi z 1377r., gdy książę mazowiecki Janusz I nadał wsi immunitet ekonomiczny i przekazał ją na własność podkomorzemu warszawskiemu Stanisławowi, który zresztą wkrótce zmarł. Druga wzmianka o wsi pochodzi z 1427 r. Wówczas to sędzia czerski Maciej Gnat Milanowski nadał wieś swojemu synowi Piotrowi. Milanowscy herbu Jastrzębie wywodzili się z województwa lubelskiego, mieli jednak dobra ziemskie i sprawowali urzędy na Mazowszu. M. in. Jan Milanowski, zapewne brat Macieja, był w 1453r. podkomorzym czerskim. W 1440r. Ręczaje kupił od Milanowskich Ziemak Bieliński herbu Junosza, sędzia ziemski ciechanowski (1427), następnie cześnik ciechanowski (1440). Bielińscy wywodzili się z Bielina w powiecie ciechanowskim. Już w XIIIw. stanowili elitę szlachty mazowieckiej, sprawowali wysoką godność kasztelanów. Ów Ziemak był przednim panem, zasłużonym widocznie dla księcia Janusza I, od którego otrzymał w 1422r. 30 łanów lasu w powiecie ciechanowskim. Zmarł przed 1448r. Bielińscy zapewne mieli Ręczaje dość krótko, w późniejszych bowiem ich dziejach wieś ta nie figuruje w spisach majątku. Prawdziwą potęgą materialną i polityczną stali się dopiero w XVIII wieku.
Ręczajscy z Ręczaj
Parafia Ręczaje powstała już w końcu XIV wieku. Pierwsi dziedzice wznieśli tu początkowo drewniany kościółek. W XVIw. w wyniku zmian organizacyjnych Ręczaje weszły w skład parafii Cyganów. Tutaj w 1527r. drewniany kościół ufundował Grzegorz Ręczajski herbu Rogala. Ród Ręczajskich przez kilka pokoleń dzierżył wieś Ręczaje, stąd też wziął swe stanowisko. W XVI i XVIIw. doszedł do dużego znaczenia, piastował wiele wysokich urzędów. Zapewne syn Grzegorza, nieznany z imienia, poślubił wojewodziankę mazowiecką Jadwigę Dzierzgowską. Jego z kolei syn, Wojciech, był kasztelanem warszawskim oraz starostą dorpackim (Dorpat, dziś Tartu z Estonii, ówczesnych Inflantach należących niegdyś do Rzeczypospolitej) i kowelskim (Kowel na Wołyniu). Wyróżnił się w wojnie Stefana Batorego z Rosją, gdy w jednej z potyczek położył podobno trupem ze swą chorągwią 150 nieprzyjaciół, a 60 pojmał do niewoli. Wspomógł też materialnie Rzeczpospolitą w wojnie. W 1593r. sejm nakazał wypłacić jego sukcesom (Wojciech już nie żył) znaczną sumę pieniędzy, ,,którą był dał (Wojciech) na potrzeby ojczyzny" (K. Niesiecki, Hebarz polski). Hieronim zapewne syn Wojciecha, poświęcił się stanowi duchowemu. Był archidiakonem krakowskim, proboszczem w Piotrowie (zapewne Wielkopolskim, mamy w Polsce kilka miejscowości o tej nazwie), kanclerzem w kancelarii prymasa Bernarda Maciejowskiego, kustoszem kieleckim. Jako sekretarz poselstwa króla Zygmunta III Wazy wyjeżdżał w misji dyplomatycznej do papieża Pawła V. Na mocy swego testamentu ofiarował dobra ruchome i kosztowności karmelitom bosym w Krakowie, którzy po śmierci pochowali go w tutejszym kościele św. Michała. Ostatni Ręczajski, Wojciech, wzmiankowany jest w 1683r.
Rządy Radziwiłłów
Po Ręczajskich Ręczaje kilkakrotnie zmieniały właścicieli. Zapewne przed połową XVIIIw. wszedł w ich posiadanie hetman wielki litewski i wojewoda wileński Michał Kazimierz Radziwiłł zwany ,,Rybeńko", ordynat nieświecki i ołycki (1702-1762). Był to dziedzic ogromnych włości, liczących dziesiątki miasteczek i setki wsi, zarządzanych jednak wadliwie i nieprzynoszących odpowiednich dochodów. Z tego powodu Michał Kazimierz Radziwiłł często odczuwał kłopoty finansowe. Mimo to inwestował w rozwój manufaktur, własne wydawnictwa, gromadził zbiory numizmatyczne, przyrodnicze, ofiarował pomoce naukowe Uniwersytetowi Wileńskiemu, budował szkoły i klasztory. Był światłym człowiekiem, znającym wiele krajów Europy. Przez kilka miesięcy przebywał w Paryżu, gdzie pobierał lekcje matematyki, fechtunku, jazdy konnej i tańca, często bawił na dworze królewskim i towarzyszył królowi Ludwikowi XV na polowaniach. Szczególnie barwną postacią był jego syn Karol Radziwiłł, zwany ,,Panie Kochanku" (1734-1790), kolejny dziedzic Ręczaj i ogromnych dóbr radziwiłłowskich. Warcholił na sejmach, wichrzył przeciw królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, przewodził konfederacji szlacheckiej w Radomiu =, działającej w interesie carycy Katarzyny II, popełnił wiele gwałtów na szlachcie. Przede wszystkim zasłynął jednak jako największy opój w Polsce, organizator pijackich uczt i autor niewybrednych dowcipów. Dobrami swoimi zarządzał fatalnie, toteż zmarnotrawił wielką część majątku rodowego. Ogniste napoje kochał ponad wszystko, dlatego po rozwodzie z Marią Lubomirską nie związał się z żadną kobietą i nie pozostawił sobie potomka. W Ręczajach urządzał sobie jedną z wielu rezydencji, traktowaną jako letnisko podwarszawskie. Formalnie był generałem armii litewskiej i wojewodą litewskim, umysłowo jednak do godności tych nie dorósł i nie wywiązywał się ze związanych z nimi obowiązków.
Czasy Adama Czartoryskiego
Po Radziwiłłach Ręczaje weszły w posiadanie generała ziem polskich, księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego (1734-1823), jednego z najbardziej światłych umysłów Rzeczypospolitej doby Oświecenia, komendanta sławnej Szkoły Rycerskiej, czołowego działacza Komisji Edukacji Narodowej, założyciela Towarzystwa do spraw ksiąg elementarnych, współtwórcy Konstytucji 3 maja 1791r., przywódcy reformatorskiego obozu patriotycznego, naukowca i mecenasa kultury i nauki. Czartoryski był panem 20 miast i 450 wsi. Wśród nich był klucz ręczajski obejmujący Ręczaje i 10 pobliskich wsi, w tym Poświętne, Turze, Wola Ręczajska, Mostówka, Grabie Stare, Majdan, Leśniakowizna i najprawdopodobniej Lipiny. Zapewne Czartoryski odwiedzał dwór w Ręczajach dwór pozostały po Karolu Radziwille. Znając jego reformy oświatowe możemy też uznać, że w niektórych wsiach klucza Radzymińskiego założył szkoły elementarne. W 1812r. Adam Czartoryski poparł Napoleona w wojnie z Rosją, został marszałkiem sejmu Księstwa Warszawskiego. Po upadku cesarza Francuzów wycofał się z życia publicznego i zajął się majątkami. Ogromne wydatki na cele publiczne, na oświatę i kulturę, naukę i budowę rezydencji, odbudowę dóbr ze zniszczeń wojennych zubożyły do znacznie, spowodowały ogromne zadłużenie majątków.
Rozwój pod rządami Zamoyskich
Ręczaje wraz z całym kluczem wsi odziedziczyła po ojcu Zofia Czartoryska (1780-1837), urocza wykształcona panna, o ujmującej powierzchowności. O jej rękę ubiegali się niemal wszyscy młodzieńcy z największych rodów polskich. Ostatecznie w 1798r. poślubił ją Stanisław Zamoyski. Wraz z jej ręką otrzymał wielkie dobra, w tym klucz ręczajski. Tutaj Zamoyscy wyremontowali dworek poradziwiłłowski, w którym podejmowali wielu poetów, pisarzy i artystów, w tym zapewne Kajetana Koźmiana, autora m. in. opisu życia Zamoyskich. Stanisław Zamoyski był znanym mecenasem uczonych i artystów, pionerem ,,pracy organicznej" w Królestwie Polskim pod berłem cara, reformatorem życia na wsi (zamiany pańszczyzny na czynsz pieniężny), twórcą wielu fabryk i manufaktur. Aktywnie wspierała go żona, znana z działalności charytatywnej. Reformy czynszowe Zamoyski przeprowadził także w Ręczajach. Dzięki temu wieś zanotowała wyraźny postęp ekonomiczny i wzrost dobrobytu. Zamoyski ożywił gospodarkę wsi ściągając osadników niemieckich, którzy wprowadzili tu wyższą kulturę rolną. W 1827r. Ręczaje Polskie miały 18 domów i 159 mieszkańców, a Ręczaje Niemieckie -54 domy i 535 mieszkańców. Później w 1869r. w Ręczajach Niemieckich oddano do użytku ewangelicki dom modlitwy.
Kolejnym dziedzicem Ręczaj został syn Stanisława, Andrzej (1800-1874), także pioner ,,pracy organicznej", współtwórca Towarzystwa Rolniczego i przywódca obozu Białych w czasie Powstania Styczniowego1863-1864r. Wydawał ,,Roczniki gospodarstwa wiejskiego", organizował zjazdy ziemian, propagował nowoczesną wiedzę rolniczą, oświatę na wsi, uprawy przemysłowe, opiekę medyczną nad włościami. W Ręczajch i innych wsiach organizował konkursy oraczy, wystawy zwierząt hodowlanych, nadal sprowadzał osadników niemieckich. Udział w powstaniu 1863-1864r. przypłacił konfiskatą dóbr, wypędzeniem z granic państwa rosyjskiego, przyprawieniem ,,o kij żebraczy". Także Ręczaje przestały wtedy być jego własnością. Pozostałe po Zamoyskich dobra ręczajskie zostały częściowo rozparcelowane między chłopów. Linia Zamoyskich na Jadowie i Ręczajach na Zdzisławie (1842-1925), najdłużej żyjącym synu Stanisława.
Ręczaje sprzed ponad stu lat
W 1886r. Ręczaje Polskie, Niemieckie, folwark i dobra ziemskie wchodziły w skład gminy Ręczaje i parafii Poświętne. Gmina należała do największych w powiecie radzymińskim, w 1870r. miała 509 domów (nieco większymi były tylko Międzyleś i Zabrodzie). W skład jej wchodziła m. in. wieś i folwark Wołomin. Dobra ręczajskie obejmowały 2162 mórg ziemi. Przed konfiskatą i parcelacją składały się z Ręczaj Polskich i Niemieckich, Ossowa, Grabia, Krzywic, Mostówki, Majdanu, Banachowizny, Wilkowizny, Łupinowizny, Grabicza i Leśniakowizny, Woli Ręczajskiej oraz Nadbieli z Zagórzem. Dopiero początek XXw. przyniósł ogromne zmiany gospodarczo-społeczne w okolicy Ręczaj. W ich pobliżu wyrósł prężnie rozwijający się Wołomin, który w 1916r. został formalnie wydzielony z gminy Ręczaje, a w 1919r, otrzymał prawa miejskie. Teraz Ręczaje stały się wsią pod Wołominem. W poprzednich wiekach było odwrotnie - Wołomin był małą wioską koło Ręczaj.
Leszek Podhorodecki
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz